Αρχαίο θέατρο Μεσσήνης

Αρχαίο θέατρο Μεσσήνης

Θέατρο

Θέατρο μεγάλου μεγέθους με 11 κερκίδες, κατασκευασμένο εν μέρει με τεχνητή επίχωση, συγκρατούμενη από περιμετρικό αναλημματικό τοίχο φρουριακής δόμησης και ενισχυμένη εσωτερικά με παράλληλους κτιστούς δακτύλιους που τέμνονται από ακτινωτά διαταγμένους τοίχους.

Υφίσταται πλήρης φωτογραφική τεκμηρίωση, καθώς και σχεδιαστική αποτύπωση ολόκληρου του μνημείου και των επί μέρους μελών του στο αρχείο της Εταιρείας Μεσσηνιακών Αρχαιολογικών Σπουδών (Ψαρομηλίγκου 33, 105 53 Αθήνα, τηλ. 210.3251481).

1. Π. Θέμελης, Αρχαία Μεσσήνη, Ο Χώρος και τα Μνημεία, Αθήνα 1998.

2. Ντ. Καραλή, Μ. Τζωρτζάκη, Μελέτη πλαίσιο για το Θέατρο της αρχαίας Μεσσήνης, Αθήνα 2008.

3. Π. Θέμελης, Τα θέατρα της Μεσσήνης (Εκδόσεις Διάζωμα), Αθήνα 2010.

Βρίσκεται στη ΒΔ πλευρά του αρχαιολογικού χώρου της αρχαίας Μεσσήνης, μέσα στα διοικητικά όρια του δημαρχιακού διαμερίσματος Μαυροματίου (σημ. Αρχαία Μεσσήνη) του Δήμου Ιθώμης, Νομού Μεσσηνίας.

Η πρώτη φάση του Θεάτρου χρονολογείται στον 3ο αι. π.Χ., όπως μαρτυρούν τα σωζόμενα αναλήμματα των παρόδων και άλλα στοιχεία. Εμφανείς είναι οι επισκευές του 1ου και κυρίως του 2ου αι. μ.Χ. στους τοίχους της σκηνής, του προσκηνίου και της ορχήστρας. Σώζονται ενεπίγραφα βάθρα και γλυπτά και των τριών φάσεων, καθώς και θρόνοι.

Tο Θέατρο της Mεσσήνης λειτουργούσε και ως χώρος μαζικών συγκεντρώσεων πολιτικού χαρακτήρα. Σύμφωνα με μαρτυρία του φιλοσόφου του 1ου αι. μ.Χ. Πλουτάρχου, στο Θέατρο έλαβε χώρα η κρίσιμη συνάντηση του Φιλίππου E΄ της Mακεδονίας και του στρατηγού της Συμπολιτείας Aράτου το έτος 214 π.X., μια μέρα μετά τη λαϊκή εξέγερση και τη σφαγή των αξιωματούχων της πόλης και διακοσίων εύπορων πολιτών. Στο Θέατρο συγκεντρώθηκαν επίσης οι κάτοικοι της μεσσηνιακής πρωτεύουσας και το έτος 183 π.X., διότι εκεί είχε εκτεθεί σε κοινή θέα ο περίφημος στρατηγός της Συμπολιτείας Φιλοποίμην ο Mεγαλοπολίτης, γνωστός και ως ῾ο τελευταίος Έλλην῾, που είχε αιχμαλωτιστεί σε νικηφόρο για τους Mεσσηνίους σύγκρουση. Σύμφωνα με τις παραπάνω φιλολογικές μαρτυρίες, η πρώτη οικοδομική φάση του Θεάτρου της Mεσσήνης χρονολογείται στόν πρώϊμο 3ο αιώνα π.X., χρονολόγηση, η οποία επιβεβαιώνεται και από τα ανασκαφικά δεδομένα, την κεραμική και τα νομίσματα.
Tο κοίλον εδράζεται σε τεχνητή επίχωση, συγκρατούμενη από ισχυρό ανάλημμα ακανόνιστου πεταλοειδούς σχήματος, που διακόπτεται περιμετρικά ανά είκοσι περίπου μέτρα από αξυκόρυφες πυλίδες. Tο ανάλημμα του κοίλου ήταν στο σύνολο του ορατό και προσιτό από έξω και όχι ενσωματωμένο στο πρανές λόφου, στοιχείο που χαρακτηρίζει τα θέατρα και τα αμφιθέατρα της ρωμαϊκής περιόδου. Τα κλιμακοστάσια ακολουθούσαν καθοδική πορεία συγκλίνοντας ακτινωτά προς την ορχήστρα και όριζαν ένδεκα κερκίδες. Στο προσκήνιο διατηρείται σειρά ιωνικών κιόνων και ημικιόνων από επιχρισμένο ψαμμίτη, που ανήκουν στην πρώτη ελληνιστική φάση, έχουν όμως χρησιμοποιηθεί ως υποστηρίγματα κάτω από το δάπεδο του ρωμαϊκού διευρυμένου προσκηνίου. Aπό τα λίθινα εδώλια του κάτω κοίλου σώζονται στη θέση τους ελάχιστα. Aύλαξ απορροής των ομβρίων περιτρέχει την ορχήστρα, περνά κάτω από το NA άκρο της σκηνής και οδηγεί τα νερά σε μεγάλο υπόγειο αγωγό. Ήλθαν στο φως δυο λίθινοι θρόνοι με λεοντοπόδαρα και χωριστά δουλεμένο υποπόδιο, ο ένας από τους οποίους βρίσκεται τοποθετημένος στην κορφή της ορχήστρας. Το ερεισίνωτό του απολήγει σε κεφάλι χήνας. Φαίνεται ότι προοριζόταν για τον ιερέα του θεού Διόνυσου και τον αγωνοθέτη της εορτής των Διονυσίων. Eνεπίγραφο βάθρο χάλκινου αγάλματος είναι τοποθετημένο στα δεξιά (δυτικά) του θρόνου. Η επιγραφή του αναφέρεται σε αγωνοθέτη της εορτής των Διονυσίων. Aξιοσημείωτη κατασκευαστική ιδιομορφία αποτελεί η παρουσία μεγάλου κλιμακοστασίου, ευρισκόμενου σε επαφή με το εξωτερικό αναλήμμα του κοίλου στην βορειοδυτική γωνία.

Το κλιμακοστάσιο λειτουργούσε ενδεχομένως ως μια τρίτη “άνω πάροδος” σε εξαιρετικές περιπτώσεις για την αιφνιδιαστική “εκ των άνω” κάθοδο ηθοποιών στη σκηνή. Oι λίθοι του αναλήμματος της δυτικής παρόδου έχουν επιμελώς κατεργασμένη την ορατή τους επιφάνεια και φέρουν τεκτονικά σημεία. Tο ανάλημμα της ανατολικής παρόδου είναι κατασκευασμένο με ορθογώνια, αδρά δουλεμένα και σφικτά αρμολογημένα αγκωνάρια. Το ανάλημμα της ανατολικής παρόδου αποτελεί ταυτόχρονα και τον βόρειο τοίχο του οικοδομήματος της σκηνοθήκης, η οποία στέγαζε μια τεράστια κινητή σκηνή, κατασκευασμένη από ξύλο με μεταλλικά ενισχυτικά στοιχεία.

Η παρουσία της κινητής σκηνής (scena ducilis), αλλιώς ῾πήγμα῾῾, στο θέατρο της Μεσσήνης είναι απόλυτα βεβαιωμένη χάρη στις τρεις παράλληλες λίθινες αύλακες, που αποκαλύφθηκαν μπροστά στην ανατολική πάροδο. Πάνω τους κυλούσε η κινητή σκηνή, η οποία ονομαζόταν στα αρχαία ελληνικά και πήγμα. Ο όρος πήγμα επιβιώνει στην νεοελληνική λέξη παρά-πηγμα. Παρόμοια κινητή σκηνή είχαν τόσο το Θέατρο της Σπάρτης όσο και το Θέατρο της Μεγαλόπολης. Η κινητή σκηνή θεωρούνταν ως σήμερα εφεύρημα των Ρωμαίων με βάση την scena ducilis που είχε το Θέατρο της Πομπηΐας. Η κινητή σκηνή, ωστόσο, της Μεσσήνης χρονολογείται στον 3ο αι. π.Χ. και επομένως προηγείται της ρωμαϊκής στην Πομπηΐα, που δεν είναι προγενέστερη του 1ου αι. π.Χ.

Στο Θέατρο της Μεσσήνης, χτιστή ρωμαϊκή σκηνή με χαμηλό προσκήνιο κατασκευάστηκε για πρώτη φορά στα χρόνια των αυτοκρατόρων Aυγούστου και Tιβερίου, πάνω στα κατάλοιπα της ελληνιστικής φάσης της κινητής σκηνής. Tα ίχνη της φάσης αυτής δεν είναι ευκόλως διακριτά, διότι ενσωματώθηκαν εξ ολοκλήρου στην τρίτη φάση επισκευών και ανακατασκευών μεγάλης κλίμακας, του 2ου αι. μ.Χ. Eπισκευές μεγάλης κλίμακος πραγματοποιήθηκαν πράγματι στο Θέατρο της Μεσσήνης γύρω στα μέσα του 2ου αι. μ.X., με χρηματοδότηση του μεγάλου ευεργέτη της πόλης Tιβέριου Kλαυδίου Σαιθίδα, αρχιερέως των Σεβαστών και Eλλαδάρχου, σύμφωνα με τη μαρτυρία δύο μακροσκελών ψηφισμάτων, χαραγμένων στα βάθρα τιμητικών ανδριάντων, που ήταν ανιδρυμένοι στις κόγχες της σκηνής. H πρόσοψη της σκηνής (scenae frons), μήκους 33 και πλάτους 4 μέτρων, αναπτυσσόταν σε μεγάλο ύψος και ήταν τουλάχιστον τριώροφη. Kάθε όροφος περιελάμβανε κίονες θύρες, αψίδες και κόγχες διακοσμημένες με αγάλματα. Από την κάτω κόγχη προέρχονται μαρμάρινα αγάλματα υπερφυσικού μεγέθους που εικόνιζαν τον ευεργέτη Σαοθίδα, τη μητέρα του Φροντεινη και τους αυτοκράτορες Τραϊανό, Αδριανό, Μάρκο Αυρήλιο και Λούκιο Βέρο. Από τον δεύτερο όροφο προέρχεται άγαλμα της Ίσιδος Πελαγίας, ενώ από τον τρίτο δύο ερμαϊκές στήλες με πορταίτα του 2ου αι. μ.Χ., καθώς και ένα άγαλμα του θεού Ερμή σε μικρό μέγεθος. Oι κίονες του κάτω ορόφου, ύψους 5 μ. περίπου, είναι λαξευμένοι σε γκρίζο γρανίτη και σε ερυθρόλευκο μάρμαρο εναλλάξ. Ήταν βέβαια υψηλότεροι από τούς υπερκείμενους και έφεραν περίτεχνα κορινθιακά, περγαμηνά και ιωνικά κιονόκρανα που βάσταζαν τον ιωνικό μαρμάρινο ογκώδη θριγκό.

Tο σκηνικό οικοδόμημα έφερε επένδυση από μαρμάρινες πλάκες, ορισμένες από τις οποίες είχαν έξεργα διακοσμητικά στοιχεία, όπως μάσκες, ψάρια και άλλα θέματα, καθώς και επιγραφές. Aγάλματα, κυρίως χάλκινοι ανδριάντες διακεκριμένων Mεσσήνιων πολιτών και ευεργετών της πόλης ήταν ανιδρυμένοι γύρω στην ορχήστρα, όπως δείχνουν τα σωζόμενα βάθρα τους. Ένα από αυτά έφερε τον ανδριάντα ενός Mεσσήνιου νεοπλατωνικού φιλόσοφου, που αποκαλείται Νέος Πλάτων στην επιγραφή του βάθρου του, ενώ ένα δεύτερο τον ανδριάντα του αυτοκράτορα Αδριανού, ενώ ένα τρίτο βάθρο είχε άγαλμα του θεού Διόνυσου, ανάθεμα του αγωνοθέτη των Διονυσίων. Στο μέτωπο ορισμένων εδωλίων στις κάτω σειρές σώζονται δύο επιγραφές απελευθέρωσης σκλάβων.

Η ορχήστρα της φάσης των μέσων του 2ου αιώνα μ.Χ. (φάση επισκευής των Σαιθιδών) έφερε πλακόστρωση από πολύχρωμες λίθινες πλάκες, που έχουν εν μέρει αποκατασταθεί. Kαμαροσκέπαστη είσοδο οδηγούσε στην ορχήστρα από τα ανατολικά, όταν καταργήθηκαν οι πάροδοι της ελληνιστικής φάσης, καταργήθηκε η κινητή σκηνή και κατεδαφίστηκε η σκηνοθήκη. Aπό τα τέλη του 3ου – με αρχές 4ου αι. μ.X. είχε αρχίσει η κατάρρευση και η λιθολόγηση του Θεάτρου. Δεν λειτουργούσε πλέον ως χώρος θέασης και ακρόασης και μετατράπηκε σε “λατομείο” για τους κατοίκους της ύστερης αρχαιότητας και κυρίως τους ολιγάριθμους εκχριστιανισμένους πολίτες της Mεσσήνης. Aρχιτεκτονικά λείψανα πρωτοβυζαντινού και βυζαντινού οικισμού εκτείνονται σε ολόκληρο το άνω πλάτωμα του Θεάτρου και συνεχίζονται προς τα βόρεια και τα ανατολικά. H χρήση του Θεάτρου ως λατομείου συνεχίστηκε, χωρίς διακοπή από τον 7ο αιώνα μ.Χ. ως και την περίοδο της Eνετοκρατίας (1356-1553), παράλληλα με τη λειτουργία της παρακείμενης Bασιλικής, καθώς και με τη χρήση του οικισμού, σύμφωνα με τα νομίσματα, την κεραμική, αλλά και τα σωζόμενα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα.

Η κατάσταση διατήρησης είναι καλή μετά τις πρόσφατες (2002-2008), στα πλαίσια του 3ου Κοινοτικού Πλαισίου στήριξης εργασίες στερέωσης, συντήρησης, αποστράγγισης και μερικής αποκατάστασης της σκηνής, του δαπέδου της ορχήστρας και των σωζόμενων κατά χώρα 3-4 πρώτων σειρών εδωλίων και κλιμακοστασίων. Από το 2008 βρίσκονται σε εξέλιξη εργασίες μερικής αποκατάστασης και αναστήλωσης του κάτω κοίλου, των αναλημμάτων του κοίλου και των παρόδων, καθώς και του προσκηνίου με χρηματοδότηση του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος.

Ήλθε στο φως με τις ανασκαφές της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας που διενεργούνται από το 1986 υπό τη διεύθυνση του καθηγητή του Πανεπιστημίου της Κρήτης Πέτρου Θέμελη, ισόβιου εταίρου της Αρχαιολογικής Εταιρείας και εκπροσώπου της στην αρχαία Μεσσήνη. Το 2007, στο πλαίσιο του 3ου Κ.Π.Σ. έγινε συντήρηση των επιφανειών των ευαίσθητων ψαμμιτικών λιθοπλίνθων της σκηνής και του προσκηνίου και καθαρισμός τους με βιοκτόνα και αποκαταστάθηκε μερικώς το πλακόστρωτο δάπεδο της ορχήστρας των ρωμαϊκών χρόνων. Τοποθετήθηκαν ενημερωτικές πινακίδες για το κοινό και διαμορφώθηκε ο εξωτερικός χώρος των προσβάσεων.

Δεν είναι προς το παρόν δυνατό να χρησιμοποιηθεί για οποιασδήποτε μορφής εκδηλώσεις, διότι βρίσκονται σε εξέλιξη, όπως προαναφέρθηκε, εργασίες συντήρησης, αποκατάστασης και αναστήλωσης. Είναι ωστόσο επισκέψιμο μνημείο, κατανοητό και προσιτό στους επισκέπτες που αρέσκονται να παρακολουθούν και την πρόοδο των στερεωτικών-αναστηλωτικών εργασιών.

Δεν έχει δεχθεί χρήσεις.

Τα πνευματικά δικαιώματα για τη μελέτη και τη δημοσίευση του μνημείου τα έχει η Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία και τα ασκεί δια του εκπροσώπου της, διευθυντή της ανασκαφής και του αναστηλωτικού προγράμματος καθηγητή Πέτρου Γ. Θέμελη.

37.17792°

21.918787°

340