Αρχαίο θέατρο Διονύσου

Θέατρο του Διονύσου Ελευθερέως – Διονυσιακό Θέατρο

Ελληνικό Θέατρο με διαδοχικές Ρωμαϊκές προσθήκες

Ελλάδα, Αττική, Αθήνα (Νότια Κλιτύς Ακρόπολης)

Προσανατολισμός:  Το κοίλο στρέφεται προς Ν με απόκλιση του άξονα συμμετρίας του, από την διεύθυνση Β-Ν, 36⁰ προς Δ

Το Θέατρο του Διονύσου απέκτησε την γιγαντιαία έκταση με την ολόλιθη  κατασκευή του, βάσει κυκλικού σχεδιασμού, μετά τα μέσα του 4ου π.Χ. αιώνα. Το κοίλο διαιρείται σε θέατρο και επιθέατρο από το Διάζωμα, το οποίο αποτελεί παράλληλα τμήμα του δημόσιου δρόμου (Περιπάτου) που περιέβαλε τον  βράχο της Ακροπόλεως. Οι σειρές των εδωλίων, αποτελούνται από μεγάλους καλολαξευμένους λίθους από την πειραϊκή ακτή. Το μεγαλύτερο μέρος του κοίλου του δεν διαφοροποιήθηκε στους ελληνιστικούς χρόνους, όμως η σκηνή την εποχή αυτή ανακατασκευάσθηκε. Στους ρωμαϊκούς χρόνους ένα νέο σκηνικό οικοδόμημα υψώθηκε στη θέση του παλαιού, το οποίο κοσμήθηκε με αγάλματα κατά την εποχή του Αδριανού, ενώ η ορχήστρα, αφού απόκτησε ημικυκλικό σχήμα, στρώθηκε με μαρμάρινες πλάκες και δέχθηκε περιμετρικά κατακόρυφο στηθαίο. Ποικίλες επεμβάσεις των ρωμαϊκών χρόνων είναι ορατές στα κατώτερα τμήματα των κεντρικών κερκίδων.

Το μνημείο υπέστη φθορές κατά τις βαρβαρικές επιδρομές της ύστερης αρχαιότητας, εγκαταλείφθηκε μετά το τέλος της αρχαιότητας, και, κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα, τα ίχνη του σταδιακά εξαφανίσθηκαν κάτω από επιχώσεις που συντηρήθηκαν σχεδόν μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα.

Υλικά και τεχνικές κατασκευής

Τα εδώλια του θεάτρου είναι λαξευμένα σε πειραϊκό ακτίτη· εδράζονται εν μέρει στα υποκείμενά τους και εν μέρει σε επίχωση ή τον φυσικό βράχο. Το μήκος των εδωλίων δεν είναι σταθερό και διατάσσονται κατά το σύστημα της απλής έμπλεκτης δομής, εν ξηρώ και χωρίς μεταλλικούς συνδέσμους. Οι εσωτερικές υποδομές των αναλημματικών τοίχων είναι από κροκαλοπαγές πέτρωμα, ενώ οι εξωτερικές παρειές των αναλημματικών τοίχων διαμορφώνονται από δόμους λιθοπλίνθων από πειραϊκό ακτίτη με εξαίρεση ορισμένα τμήματα που είναι εξ ολοκλήρου από κροκαλοπαγές πέτρωμα. Οι λιθόπλινθοι από πειραικό ακτίτη συνθέτουν στιβαρές αναλημματικές κατασκευές, δίπλινθες και σε οριμένα σημεία τρίπλινθες ή και τετράπλινθες κατά πλάτος, τοποθετημένες σύμφωνα με το ισόδομο σύστημα, εν ξηρώ και κατά κανόνα χωρίς συνδέσμους. Στις εξωτερικές όψεις των αναλημμάτων σειρές με δρομικούς εναλλάσσονται με διάτονους λίθους.

Τα διακεκριμένα μέλη της πρόσοψης του σκηνικού οικοδομήματος είναι κατασκευασμένα από λευκό πεντελικό ή γκρίζο Υμήττιο μάρμαρο στο σύστημα δομής «δοκού επί στύλου».

Σημαντικά έργα πλαστικής, ζωγραφικής και διακοσμητικά στοιχεία μνημείου

Το νότιο πέρας της ορχήστρας ορίζεται από το λεγόμενο «Βήμα του Φαίδρου», ένα λογείο πιθανότατα του τέλους του 4^ου  αι. μ.Χ., διακοσμημένο με ανάγλυφες πλάκες που φέρουν παραστάσεις με σκηνές από τη ζωή του Διονύσου. Πολλά σημαντικά γλυπτά που ευρέθησαν στον χώρο κατά τις ανασκαφές του 19^ου και 20^ου αι. εκτίθενται κάτω από ειδικό στέγαστρο στην σημερινή είσοδο του αρχαιολογικού χώρου (όπως π.χ. τα αγάλματα που αποδίδονται στην αναμόρφωση του σκηνικού οικοδομήματος από τον αυτοκράτορα Αδριανό), ενώ διάφορα άλλα στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας ή στο Μουσείο της Ακρόπολης.

Επιγραφές insitu ή στην περιοχή

Ενεπίγραφα αρχιτεκτονικά μέλη (επιστύλια, εδώλια κ.α.), τιμητικοί θρόνοι  και βάθρα αδριάντων, χορηγικών  κλπ αναθηματικών μνημείων βρίσκονται στους χώρους των παρόδων του σκηνικού οικοδομήματος και του κοίλου του θεάτρου.

Υφίσταται πλήρης φωτογραφική τεκμηρίωση σε επιμέρους αρχεία (Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλεως Αθηνών, Επιτροπή Θεάτρου & Ιερού του Διονύσου-Ασκληπιείου κλπ). Σχεδιαστική αποτύπωση περιοχών ορχήστρας, σκηνικού οικοδομήματος, παρόδων, τμημάτων κοίλου περιλαμβάνεται στις δημοσιεύσεις του μνημείου. Επιμέρους σχεδιαστικές αποτυπώσεις βρίσκονται επίσης στα αρχεία της Επιτροπής Θεάτρου του Διονύσου. Τα σχέδια λεπτομερούς αποτύπωσης των κερκίδων του κοίλου και της ορχήστρας που εκπόνησε ο W. Wurster σε συνεργασία με τον τοπογράφο Κωνσταντίνο Kαζαμιάκη, καθώς και επιμέρους πρόσθετα σχέδια του M. Kορρέ αποτελούν μέχρι σήμερα το βασικότερα σχεδιαστικά υπόβαθρα για τη μελέτη του θεάτρου.

Βαλαβάνης, Π. 2009. «Σύντομο περίγραμμα της έρευνας για το Διονυσιακό θέατρο», στο: Κ. Μπουραζέλης (επιμ.), Θέατρο και κοινωνία στη διαδρομή της ελληνικής ιστορίας,  Μελέτες από μια ημερίδα προς τιμήν της Ά. Ραμού Χαψιάδη, Αθήνα, 83–109.

Bulle, H. 1928. “Untersuchungen an Griechischen Theatern, Das Dionysostheater”, Abhandlung der Bayerische Akademie der Wissenschaften XXXIII, 15-81.

Γώγος Σ. 2005. Το Αρχαίο Θέατρο του Διονύσου, Αθήνα.

Dinsmoor, W. B, 1951. “The Athenian Theater of the Fifth Century”, στο: G. E. Mylonas (επιμ.), Studies presented to David Moore Robinson, vol. I, Saint Louis, 309-30.

Dörpfeld, W – Reisch, E. 1896 [1966²]. Das Griechische Theater, Darmstadt.

Dörpfeld, W. 1925-6. “Die im Januar 1925 in Dionysos-Theater in Athen unternommenen Grabungen”, ΠΑΕ, 25-32.

Dörpfeld, W. 1935. «Das Proskenion des Kaisers Nero im Dionysos-Theater von Athen», Mélanges offerts à M. Octave Navarre par ses élèves et ses amis, Toulouse, 159-167.

Fiechter, E. 1935a. Das Dionysοs-Theater in Athen I, Die Ruine, Antike Griechische Theaterbauten Heft 5, Stuttgart.

Fiechter, E. 1935b. Das Dionysοs-Theater in Athen II, Die Skulpturen vom Bühnenhaus, erläutert von R. Herbig, Antike Griechische Theaterbauten Heft 6, Stuttgart.

Fiechter, E. 1936. Das Dionysοs-Theater in Athen III, Einzelheiten und Baugeschichte, Antike Griechische Theaterbauten Heft 7 Stuttgart.

Fiechter E. 1950: Das Dionysos-Theater in Athen. Nachträge, Antike Griechische Theaterbauten, Heft 9, Stuttgart.

Frantz, A. 1982. The date of the Phaidros Bema in the Theater of Dionysos, Hesperia Supplement XX, 34-39.

Gebhard E. 1974. «The Form of the Orchestra in the Early Greek Τheater», Hesperia 43, 1974, 428–440.

Gogos, S. 1998. “Bemerkungen zu den Theatern von Priene und Epidauros sowie zum Dionysostheater in Athen”, Jahrsheften des österreichischen archäologischen Institutes, 67 , 65-106.

Greco, E. 2011. Topografia di Atene, Sviluppo urbano e monumenti dale origini al III secolo d.C., tomo 2, Salerno, 166-179.

Haigh, A.E. 1968. The Attic Theatre. A description of the stage and theatre of the Athenians and of the dramatic performances at Athens, New York.

Ιωάννου, Φ. 1864. «ΔΥΩ ΓΕΝΙΚΑΙ ΣΥΝΕΛΕΥΣΕΙΣ ΤΩΝ ΕΤΑΙΡΩΝ ΤΗΣ ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ, ΤΗΙ 10 ΚΑΙ ΤΗΙ 17 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 1863», Σύνοψις 1860-70, 2-10.

Καλλιγάς, Π. 1963. «Ἐργασίαι τακτοποιήσεως καὶ διαμορφώσεως τοῦ Ἱεροῦ Διονύσου Ἐλευθερέως τῆς Νοτίου Κλιτύος Ἀκροπόλεως (1961-1962)», ΑΔ 18 Β1, 12-18.

Καλλιγάς, Π. 1994. “Η περιοχή του ιερού και του θεάτρου του Διονύσου στην Αθήνα”, στο: Η. Coulson– O. Palagia (επιμ.), The Archaeology of Athens and Attica under the Democracy, Proceedings of International Conference, 4-6 December 1992, Athens, 25-30.

Κορρές, Μ. 1980. «Α΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Ακροπόλεως, Εργασίες στα μνημεία», ΑΔ 35, 9-21.

Κορρές, M. 1981. «A΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Ακροπόλεως, Εργασίες στα μνημεία», ΑΔ 36, σελ. 5-7.

Κορρές, M. 1982. «A΄ Εφορεια Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Ακροπόλεως, Εργασίες στα μνημεία», ΑΔ 82, σελ. 15-18.

Κορρές, Μ. 1983. «Α΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Ακροπόλεως, Εργασίες στα μνημεία / Διονυσιακό Θέατρο (χορηγικό μνημείο IG II² 3073 / Ιερόν του Διονύσου», ΑΔ 38 Β 1, 10.

Keil. K. 1864 . Inschriften vom Dionysostheater, AZ XXII, 262-263.

Κουμανούδης, Στ. 1878-82. «Ἔκθεσις ἐν τῷ ἔτει 1879 πεπραγμένων ἀπὸ τοῦ Συμβουλίου”,  ΠΑΕ, 6-15, 18-19.

Lauter-Buffe H., Lauter, H. 1988. “Ein Beitrag zur Baugeschichte des athenischen Dionysostheaters”, στο: H. Büsing, F. Hiller (επιμ.), Bathron. Beitrӓge zur Architektur und verwandten Künsten für Heinrich Drerup zu seinem 80. Geburstag von seinen Schülern und Freunden, Saarbrücken, 287-299.

Maas, M. 1972. Die Prohedrie des Dionysostheaters in Athen, München.

Makri, H. 1987. The Theatre of Dionysos, Athens: The Rehabilitation of the Auditorium Retaining Walls along and adjoining the Eastern Parodos (A Summary), Ministry of Culture, Athens.

Μακρή, E., Τσάκος, K.,  Βαβυλοπούλου-Χαριτωνίδου, Α. 1987-88. «Το Ριζόκαστρο. Σωζόμενα υπολείμματα: Νέες παρατηρήσεις και επαναχρονολόγηση», ΔΧΑΕ 14, 329-363.

Mantis, A. 2007. “The restoration of the theatre of Dionysos”, στο: Teatri antichi nell’area del Mediterraneo, Conservazione programmata e fruizione sostenibile contribute analitici alla Carta del Rischio, Palermo, 162-172.

Μάντης Α. 2006. «Το έργο της Επιτροπής Έρευνας, Στερέωσης, Αναστήλωσης και Ανάδειξης του Θεάτρου και του Ιερού του Διονύσου και του Ασκληπιείου της Νοτίου Κλιτύος Ακροπόλεως Αθηνών», στο:  Β. Λαμπρινουδάκης-Λ. Κολώνας-Σ. Σίνος-Χ. Μπούρας (επιμ.),  Τα έργα του ΤΔΠΕΑΕ το 2006, Αθήνα, 99-121.

Mauduit – Moretti 2009: Chr. Mauduit, – J.-C. Moretti, «La θυμέλη au théâtre: une approche sémantique», στο: J.- C. Moretti (επιμ.), Fronts de scène et lieux de culte dans le théâtre antique, Lyon 2009, 35–49.

Moretti 2014α:  J.–C. Moretti, «L’architecture des théâtres en Grèce antique avant l’époque impériale: un point de vue sur les études publiées entre 1994 et 2014», Perspective 2014. 2, 195-223.

Moretti, J.–C. 2014. “The Evolution of Theatre Architecture Outside Athens in the Fourth Century”, στο E. Csapo, H. R. Goette, J. R. Green, P. Wilson (επιμ.), Greek Theatre in the Fourth Century B.C., Berlin, 107-137.

Μπολέτης, Κ. 2007.  «Νέες Μελέτες Αναστήλωσης στο Διονυσιακό Θέατρο: Κοίλον, Χορηγικό Μνημείο του Θρασύλλου», Ομιλίες 2003-2005, Μουσείον της Πόλεως των Αθηνών, Αθήνα 2007, 289-323.

Μπολέτης, Κ., Σαμαρά, Α., Ασλανίδης, Κ., Παπασταμάτη-φον Μόοκ, Χ., Παριανού, Ε. 2009. Εργασίες Αποκατάστασης στο Θέατρο του Διονύσου, εκδ. «Διάζωμα», Αθήνα, http://www.diazoma.gr/600-Stuff-80-Publications/PDF-04/3dbook_09.swf (13-6-2016).

Μπολέτης, Κ. 2012. Το χορηγικό μνημείο του Θρασύλλου στην Νότια Κλιτύ της Ακροπόλεως, διδ. διατριβή, Παν. Ιωαννίνων, Ιωάννινα.

Μπολέτης, Κ. 2018. «Η Κατατομή του Διονυσιακού Θεάτρου», στο: Μ. Κορρές, – Σ. Μαμαλούκος, – Κ. Ζάμπας – Φ. Μαλλούχου-Tufano (επιμ.), Ήρως Κτίστης, Μνήμη Χαράλαμπου Μπούρα, Τόμ. ΙΙ, Αθήνα, 247-262.

Παπαθανασόπουλος, Θ. 1987. «Το θέατρο του Διονύσου, η μορφή του κοίλου», στο: ΥΠΠΟ, Αναστύλωση – Συντήρηση – Προστασία μνημείων και συνόλων, β΄,  31-60.

Παπασταμάτη-von Moock, Χρ. 2012. «Θέατρο του Διονύσου Ελευθερέως. Τα γλυπτά της ρωμαϊκής σκηνής: χρονολογικά, καλλιτεχνικά και ερμηνευτικά ζητήματα», στο: Θ. Στεφανίδου-Τιβερίου–Π. Καραναστάση–Δ. Δαμάσκος (επιμ.), Κλασική παράδοση και νεωτερικά στοιχεία στην πλαστική της ρωμαϊκής Ελλάδας, Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Θεσσαλονίκη, 7–9 Μαΐου 2009, Θεσσαλονίκη, 129–149.

Papastamati – von Moock, C. 2014.“The Theatre of Dionysus Eleuthereus in Athens: New Data and Observations on its ‛Lycurgan’ Phase”, στο: E. Csapo, H. R. Goette, J. R. Green, P. Wilson (επιμ.), Greek Theatre in the Fourth Century B.C., Berlin, 15-76.

Papastamati – von Moock, C. 2015. “The Wooden Theatre of Dionysos Eleuthereus in Athens: Old Issues, New Research”, στο: R. Frederiksen, E. R. Gebhard, A. Sokolicek (επιμ.), The Architecture of the Ancient Greek Theatre, Acts of an International Conference at the Danish Institute at Athens 27-30 January 2012, Monographs of the Danish Institute, 17, Aarhus, 39-79.

Παπασταμάτη-von Moock – Σαμαρά, Α. 2015. «Θέατρο του Διονύσου Ελευθερέως. Το βάθρο του Αστυδάμαντος και χρονολογικά ζητήματα της «Λυκούργειας» φάσης», στο: Κ. Κυριακός (επιμ.), Το αρχαίο ελληνικό θέατρο και η πρόσληψή του, Πρακτικά του Δ΄ Πανελλήνιου Θεατρολογικού Συνεδρίου, Πάτρα, 26-29 Μαϊου 2011, Πάτρα, 33-54.

Pickard-Cambridge, A.W. 1946. The Theatre of Dionysus in Athens, Oxford.

Polacco, L. 1990. Il Teatro di Dioniso Eleutereo ad Atene, Monografie della Scuola Archeologica di Atene e delle Missioni Italiane in Oriente IV, Roma.

Pöhlmann, E. 1981. «Die Prohedrie des Dionysostheaters im 5. Jh. v. Chr. und das Bühnenspiel der Klassik», MusHelv 38, 129–146.

Pöhlmann, E. 2002. «Neue Argumente für ein Bühnenhaus in der frühen griechischen Tragödie», στο: S. Moraw – E. Nölle (επιμ.), Die Geburt des Theaters in der griechischen Antike, Mainz , 27–30.

Rossetto, P. C.-Sartorio, G. P. 1994. Teatri antichi greci e romani, vol. 2, Rome, 132-135.

Ρουσόπουλος, Α.Σ. 1862. «Νεώταται ἀνακαλύψεις», ΑΕ, 64, 94-102, 128-147, 209-219, 222-223, 249-252, 271-279, 285-294, πίν. 40-41.

Σαμαρά, Α. 2004. «Θέατρο Διονύσου: Στερέωση και μερική αποκατάσταση αναλημματικών τοίχων του κοίλου στην ανατολική πάροδο», στο: Γ. Κίζης, (επιμ.), Αποκατάσταση Μνημείων. Αναβίωση Ιστορικών κτιρίων στην Αττική, ΕΡΓΟΝ IV, τόμ. Ι, Αθήνα, 60-73.

Schmölder-Veit, A. 2002. “Polis und Theater“, στο:  S. Moraw, E. Nölle  (επιμ.), Die Geburt des Theaters in der griechschen Antike, Mainz am Rhein, 96-104.

Townsend, R.F. 1982. Aspects of athenian architectural activity in the second half of the fourth century B.C., PhD at the University of North Carolina at Chapel Hill, Chapel Hill.

Townsend, R. 1986. “The fourth–century skene of the theater of Dionysos at Athens, Hesperia, 55, 421-440.

Τραυλός, I. 1951. «Ἀνασκαφαὶ ἐν τῷ Διονυσιακῷ Θεάτρῳ», ΠΑΕ, 41-52.

Τραυλός, Ι. 1953-4. «Ἡ παλαιοχριστιανικὴ Βασιλικὴ τοῦ Διονυσιακοῦ Θεάτρου», ΑΕ, 156-162.

Travlos, J. 1971. Pictorial Dictionary of Ancient Athens, London, 537-551.

Τσάκος, K.  1985. «Διονυσιακό Θέατρο», ΑΔ 40, Β1, 9-11.

Wurster, W. 1979. “Die neuen Untersuchungen am Dionysostheater in Athen”, Architectura 9, 58-76.

Wurster, W. 1993. “Die Architektur des griechischen Theaters”, Antike Welt, 24, 20-42.

Nότια κλιτύς Ακροπόλεως, Αθήνα.

6ος αι. π.Χ.  – περίοδος Πεισίστρατου:  ίδρυση του ιερού του Διονύσου και  διαμόρφωση ενός πρώτου θεατρικού χώρου στην νότια κλιτύ της Ακρόπολης

5ος αι. π.Χ. – περίοδος Περικλέους:   κατασκευή ενός  ξύλινου θεάτρου που  απέκτησε λίθινη προεδρία.

338 και του 326 – περίοδος ρήτορα και πολιτικού Λυκούργου:  μεγάλο  οικοδομικό πρόγραμμα αναμόρφωσης του χώρου με κυκλικό σχεδιασμό.

2ος π.Χ. αι. ή νωρίτερα:  κατασκευή του διώροφου ελληνιστικού σκηνικού οικοδομήματος του Διονυσιακού Θεάτρου

μετά τα μέσα του 1ου μ.Χ. αι-  εποχή του Νέρωνος:  πλήρης μετασκευή του σκηνικού οικοδομήματος

2ος αι.  μ.Χ.- πιθανώς εποχή Αδριανού:  τοποθέτηση αγαλμάτων στο σκηνικό οικοδόμημα καιβάθρων με αγάλματα στα κατώτερα τμήματα του κοίλου

μετά το 267 μ.Χ. εικαζόμενες επιδιορθώσεις του Διονυσιακού Θεάτρου μετά την εισβολή των Ερούλων

προς το τέλος του 4ου αι.  μ.Χ.:  κατασκευή του Βήματος του Φαίδρου

μετά τα μέσα του 5ου αι. μ.Χ. : κατασκευή μονόκλιτης βασιλικής με αψίδα στην ανατολική πάροδο

Το Θέατρο του Ιερού του Διονύσου Ελευθερέως είναι το μεγαλύτερο μνημείο της Νότιας Κλιτύος της Ακροπόλεως, αν και ό,τι σώζεται σήμερα δεν είναι παρά ένα μικρό μόνο τμήμα του αρχικού γιγάντιου έργου. Κατά τον 6ο αι. π.Χ. διέθετε ορχήστρα κατασκευασμένη από πατημένο χώμα, οριοθετημένη λίγο νοτιότερα της σημερινής. Η επικλινής πλαγιά στα ΒΔ, Β και ΒΑ της ορχήστρας φιλοξενούσε τους θεατές και ακολούθως δέχθηκε σειρές καθισμάτων με αποτέλεσμα να εξελιχθεί στο κοίλον. Για τη μορφή του Θεάτρου κατά τον 5ο αι. π.Χ., εποχή της μεγίστης ακμής του Αρχαίου Δράματος, έχουν κατά καιρούς διατυπωθεί πολλές επιστημονικές απόψεις· απλούστερο, πιθανότατα ξύλινο στη μεγαλύτερη έκτασή του και όχι ημικυκλικό, κατελάμβανε μέρος μόνον του χώρου στον οποίον αναπτύσσεται σήμερα.

Η αναμόρφωση του θεάτρου κατά το δεύτερο μισό του 4ου π.Χ. αιώνα είναι συνδεδεμένη με το όνομα του πολιτικού και ρήτορα Λυκούργου. Κατά την περίοδο 336-324 π.Χ. το κοίλον απέκτησε τεράστιες διαστάσεις και καλύφθηκε με λίθινα εδώλια. Ο προσδιορισμός του περιγράμματος του  Διονυσιακού Θεάτρου βάσει κυκλικού σχεδιασμού στην ανατολική πλευρά της Νότιας Κλιτύος, με πολλούς χωροταξικούς περιορισμούς, προϋπέθετε υψηλές γεωμετρικές γνώσεις. Σημαντικοί σταθμοί για την μαθηματική επιστήμη προηγούνται χρονικά της  «αναμόρφωσης» του Διονυσιακού Θεάτρου αλλά και, γενικότερα, της διάδοσης των μεγάλων, κυκλικής χαράξεως, θεατρικών χώρων.

Στα βόρεια, το μνημείο φτάνει μέχρι το βράχο της Ακροπόλεως, ο οποίος και λαξεύτηκε, ώστε να διαμορφώσει το προς τα άνω καμπύλο όριό του. Στα ανατολικά, το σχήμα του θεάτρου προσαρμόστηκε στο προϋφιστάμενο Ωδείον του Περικλέους. Το ανατολικό πλευρικό ανάλημμα έχει κάτοψη σχήματος τεθλασμένης γραμμής. Ένα μικρό τμήμα του είναι κάθετο σε εκείνο της ανατολικής παρόδου. Τα επόμενα δύο τμήματα, τα οποία σχηματίζουν μεταξύ τους ορθή γωνία, ήταν παράλληλα στους τοίχους του Ωδείου. Το σχήμα του δυτικού πλευρικού αναλήμματος προέκυψε από την ανάγκη διατήρησης της οδού που διερχόταν στα δυτικά του θεάτρου, η οποία αποτελούσε την απόληξη της Νοτίας Οδού, που συνέδεε την περιοχή των ιερών του Ιλισσού με την Ακρόπολη. Το δυτικό ανάλημμα αποτελείται από τρία διακριτά τμήματα. Το νοτιότερο είναι ευθύγραμμο και διατάσσεται κάθετα στο ανάλημμα της δυτικής παρόδου. Το επόμενα δύο τμήματα ακολουθούν καμπύλη χάραξη.

Το κοίλον διέθετε ένα μόνον διάζωμα, το οποίο το διαιρούσε σε δύο άνισα τμήματα, με σαφώς μεγαλύτερο το κατώτερο. Το ευρύ αυτό διάζωμα αποτελούσε ταυτοχρόνως και δρόμο της πόλης των Αθηνών, τον Περίπατο, και αντικατέστησε μία προϋπάρχουσα οδό, με ευθύγραμμη χάραξη, που βρισκόταν λίγο νοτιότερα. Στα άκρα του Περιπάτου διαμορφώνονταν δύο μεγάλου μήκους αναβάθρες.

Το θέατρο διαρθρώνεται σε δεκατρείς κερκίδες, χωριζόμενες από δεκατέσσερις μικρού πλάτους κλίμακες. Στο μέσον της ζώνης της προεδρίας δεσπόζει ο μαρμάρινος θρόνος του ιερέως του Διονύσου. Εκατέρωθεν αυτού και ως τις ακραίες κλίμακες παρατάσσονται 33, σε κάθε πλευρά, προεδρίες. Οι κερκίδες ακολουθούν χάραξη ημικυκλική, με εξαίρεση τις δύο ακραίες, που είναι ευθύγραμμες. Έως το ύψος του Περιπάτου υπολογίζονται εξήντα επτά σειρές εδωλίων, μη συμπεριλαμβανομένης της προεδρίας.

Σε κάθε σειρά εδωλίων αντιστοιχεί μία μόνο βαθμίδα κλίμακας, η άνω επιφάνεια της οποίας είναι κεκλιμένη προς την ορχήστρα και φέρει αυλακώσεις για την αποφυγή ολίσθησης κατά την κατάβαση.

Στα μέτωπα των εδωλίων εμφανίζονται λεπτές κατακόρυφες εγχάρακτες γραμμές, που κατατάσσονται σε δύο ομάδες. Η πρώτη περιλαμβάνει χαράξεις σε αποστάσεις που κυμαίνονται ανάμεσα στα 40 και 43 εκατοστά και αντιστοιχεί στη διαίρεση κάθε σειράς σε ίσου περίπου πλάτους καθίσματα. Η διαίρεση σε καθίσματα επιτρέπει τον υπολογισμό  των αριθμών των θεατών σε περισσότερους από 19.000. Η δεύτερη ομάδα γραμμών αποτελείται από εγχαράξεις σε σταθερή απόσταση 33,3 εκατοστών, διατεταγμένες συμμετρικά στο συνολικό μήκος της κάθε σειράς. Η απόσταση μεταξύ των εγχαράξεων αντιστοιχεί σε μονάδα μέτρησης μήκους ενός δωρικού ποδός.

Οι προεδρίες του θεάτρου ανήκουν πιθανώς στη Λυκούργεια οικοδομική φάση και είναι κατασκευασμένες από πεντελικό μάρμαρο. Στο μέσον της προεδρίας βρίσκεται ο θρόνος του Ιερέως του Διονύσου, ο οποίος διακοσμείται με ανάγλυφες παραστάσεις, σχετιζόμενες με τη Διονυσιακή λατρεία. Οι σωζόμενες επιγραφές στους θρόνους είναι μεταγενέστερες και δηλώνουν την ιδιότητα του προσώπου στο οποίο αντιστοιχούσαν. Τις παρόδους του θεάτρου κοσμούσαν βάθρα με αγάλματα των μεγάλων αρχαίων ποιητών.

Η πρώτη σειρά εδωλίων τροποποιήθηκε σημαντικά στους ρωμαϊκούς χρόνους, όταν απολαξεύτηκε το πρόσθιο τμήμα της κατά 35 εκ. περίπου, ώστε να δημιουργηθεί διάδρομος για μια δεύτερη σειρά θρόνων. Παράλληλα, ταπεινώθηκε ελαφρώς η άνω επιφάνεια της πρώτης βαθμίδας κάθε κλίμακας, ώστε το πρόσθιο τμήμα της να είναι συνεπίπεδο με τη ζώνη του διαδρόμου της αρχικής πρώτης σειράς εδωλίων, ενώ προσετέθη μία πλάκα μαρμάρου στην αφετηρία κάθε κλίμακας. Με αυτό τον τρόπο, δημιουργήθηκε ένας συνεχής διάδρομος μπροστά από τη δεύτερη σειρά θρόνων.

Eκτεταμένες επεμβάσεις των ρωμαϊκών χρόνων είναι ορατές στα κατώτερα τμήματα του κοίλου, κυρίως στις μεσαίες κερκίδες. Περιλαμβάνουν την τοποθέτηση μαρμάρινων θρόνων – νέων ή προερχομένων από την προεδρία– καθώς και ενεπιγράφων βάθρων. Μεταξύ των κερκίδων VIII και ΙΧ, μνημειώδης κλίμακα, που φαίνεται πως οδηγούσε σε θεωρείο, έχει αποκλείσει την προσπέλαση της ενάτης κλίμακας. Οι πρόσθετες κατασκευές έχουν εγκατασταθεί είτε με μερική καταστροφή των εδωλίων είτε με κατάλληλη λάξευση των προσθηκών για την προσαρμογή στα υφιστάμενα εδώλια.

Στη ζώνη του καθίσματος των εδωλίων διατηρούνται επιγραφές διαφόρων ιστορικών περιόδων. Επίσης, πλήθος εντορμιών και οπών δηλώνουν επεμβάσεις των ελληνιστικών και των ρωμαϊκών χρόνων για την τοποθέτηση βάθρων, τη στήριξη πασσάλων και τη στερέωση σχοινιών. Στους Ρωμαϊκούς χρόνους η ορχήστρα απέκτησε ημικυκλική κάτοψη, στρώθηκε με μαρμάρινες πλάκες  και  δέχθηκε περιμετρικά στηθαίο.

Στην εποχή του Λυκούργου, η σκηνή του Διονυσιακού Θεάτρου μετατράπηκε για πρώτη φορά σε λίθινο επίμηκες κτήριο με παρασκήνια στα άκρα του, που αντικατέστησε πρωιμότερη κατασκευή με ξύλινο σκελετό και πλίθους που συνιστούσε το σκηνικό οικοδόμημα της Περίκλειας φάσης του μνημείου. Ακολούθησε η μετασκευή της σε διώροφο κτήριο με κίονες στην πρόσοψη  και μείωση της προβολής των παρασκηνίων για την διεύρυνση του πλάτους των παρόδων (2ος  αι. π.Χ. ή νωρίτερα). Ο πλήρης εκρωμαϊσμός του σκηνικού οικοδομήματος συνετελέσθη στην εποχή του Νέρωνος (61/2 μ.Χ.) και περιλάμβανε την κατασκευή διώροφη πρόσοψης (scaenafrons) και προσκηνίου (pulpitum). Κατά την εποχή του Αδριανού, η σκηνή κοσμείται με αγάλματα, ενώ στα κατώτερα τμήματα του κοίλου  τοποθετούνται βάθρα με αγάλματα. Πριν το τέλος του αρχαίου κόσμου, στις εικαζόμενες επιδιορθώσεις του Διονυσιακού Θεάτρου μετά από εισβολείς και επακόλουθες καταστροφές χρονολογείται η κατασκευή του Βήματος του Φαίδρου, ενός λογείου, πιθανώς του τέλους του 4ου αι. μ.Χ., που κατασκευάστηκε με την χρήση λίθων από διάφορα άλλα μνημεία στο νότιο όριο της  ημικυκλικής ορχήστρας των Ρωμαϊκών χρόνων.

Σήμερα, τα αναλήμματα του μνημείου σώζονται σε χαμηλό ύψος, ενώ ορισμένα τμήματά τους έχουν μερικώς αναστηλωθεί. Το σκηνικό οικοδόμημα με τις επάλληλες οικοδομικές φάσεις, βρίσκεται σε κατάσταση χαμηλού ερειπίου.

Στο κοίλο σώζονται κατάλοιπα εδωλίων έως και της 34ης σειράς ενώ στην αρχαιότητα, μέχρι το Διάζωμα, εικάζεται η ύπαρξη 67 σειρών. Σε καλύτερη κατάσταση διατήρησης βρίσκεται το δυτικό τμήμα του κοίλου, καθώς το ανατολικό έχει ως επί το πλείστον διαμορφωθεί με την πρόχειρη τοποθέτηση θραυσμάτων εδωλίων μετά την ανασκαφή του μνημείου.

Διαστάσεις (Αρχικό σχέδιο, σωζόμενο μέρος)

Το θέατρο αναπτύσσεται σε μία περιοχή 13 περίπου στρεμμάτων. Η βασική χάραξη των σειρών των εδωλίων του κοίλου είναι κυκλική, με κέντρο ευρισκόμενο 1,20 μ. περίπου νοτιότερα του κέντρου χάραξης της ορχήστρας. Η ακτίνα κυμαίνεται από 13,50 μ. περίπου στην προεδρία έως 85 μ. περίπου στο βόρειο όριο. Η χάραξη των δύο ακραίων κερκίδων του κοίλου είναι ευθύγραμμη. Βάσει των σωζόμενων κατώτερων τμημάτων του μνημείου η κλίση του κοίλου είναι 40,2 % ή διαφορετικά 1:2,4.

Αποκατάσταση

Τα έτη 2002, 2005 ολοκληρώθηκαν τα έργα αποκατάστασης των αναλημμάτων της ανατολικής και δυτικής παρόδου αντίστοιχα και το 2017 το έργο της αναστήλωσης του χορηγικού μνημείου του Θρασύλλου. Το 2016, δύο υποπρογράμματα, που βρίσκονταν σε εξέλιξη, παρελήφθησαν ως συνεχιζόμενα έργα από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Αθηνών ενταγμένα στο Πρόγραμμα Δημοσίων Επενδύσεων· τα υποπρογράμματα αυτά αφορούν στο ανατολικό πλευρικό ανάλημμα και τον κεντρικό τομέα του κοίλου του θεάτρου.

Στην νότια πλαγιά της Ακρόπολης αναπτύχθηκε σταδιακά το πολιτιστικό κέντρο της αρχαίας Αθήνας, που περιλάμβανε, εκτός από το Θέατρο του Διονύσου, δύο ακόμη θεατρικούς χώρους: το Ωδείο του Περικλέους (μέσα του 5^ου αι. π.Χ.) και το Ωδείο του Ηρώδου του Αττικού (2^ος αι. μ.Χ.).

Το Διονυσιακό Θέατρο δεσπόζει στην περιοχή αυτή με το μέγεθος και τον εμβληματικό χαρακτήρα του. Το γενικό του σχήμα δεν είναι απόλυτα κανονικό λόγω  χωροταξικών δεσμεύσεων.  Στα βόρεια καθορίζεται, από την λεγόμενη Κατατομή το κάθετα λαξευμένο μέτωπο του βράχου της Ακροπόλεως, όπου ανιδρύθηκε το 320/19 π.Χ. το χορηγικό μνημείο του Θρασύλλου.

΄Εργα πλαστικής κοσμούσαν τις παρόδους του θεάτρου ενώ χορηγικά μνημεία καταλάμβαναν ποικίλες θέσεις, κυρίως γύρω από το Ιερό του Διονύσου, που αναπτυσσόταν νότια του θεάτρου ή κατά μήκος  της οδού των Τριπόδων, η οποία κατέληγεστο πρόπυλο του ιερού.

Στα δυτικά του θεάτρου ιδρύθηκε το 420/19 π.Χ. το Ιερό του Ασκληπιού και πριν τα μέσα του 2^ου αι. π.Χ κατασκευάστηκε μεγάλη στοά με δωρεά του βασιλιά Ευμένη Β΄ της Περγάμου

Κατάλοιπα όλων των παραπάνω μνημείων σώζονται στον σημερινό αρχαιολογικό χώρο, ενώ στα περισσότερα από αυτά έχουν εκτελεστεί εργασίες συντήρησης, και αποκατάστασης.

Ήδη πριν την ίδρυση του ανεξάρτητου Ελληνικού Κράτους, κατά το έτος 1800-1, είχε διεξαχθεί άτυπη ανασκαφική διερεύνηση στις επιχώσεις των ανώτερων τμημάτων του κοίλου του μνημείου από την ομάδα των καλλιτεχνών του Λόρδου Ἐλγιν.

Η πρώτη ανασκαφή της περιοχής του Θεάτρου του Διονύσου μετά την ίδρυση του ανεξάρτητου Ελληνικού Κράτους διεξάχθηκε από τον Ρουσσόπουλο και τον Γερμανό αρχιτέκτονα Strack το 1862 και κράτησε τρία χρόνια. Οι ανασκαφές συνεχίστηκαν το 1877-8 από τον Σ. Κουμανούδη. Το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο, κάτω από την επίβλεψη του Dörpfeld ανέλαβε μετέπειτα την ολοκλήρωση των ανασκαφών, οι οποίες και συνεχίστηκαν το 1885-6, 1889, 1893 και 1895. Ακολούθησαν εξερευνήσεις της σκηνής και της ορχήστρας το 1923, η ανασκαφή μεγάλου μέρους του Ωδείου του Περικλέους το 1925 και συμπληρωματικές διερευνήσεις από τον Dörpfeld στην νοτιοδυτική γωνία του κοίλου.

Το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο με τον Ε. Fiechter και τους συνεργάτες του G. Hertog και E. Koengeter συνέχισε την έρευνα το 1927, το 1929 και το 1933 στην ορχήστρα και τη σκηνή. Σημαντική είναι και η συμβολή των Haigh και Pickard-Cambridge, που δημοσίευσαν τις απόψεις τους το 1898 και 1946 αντίστοιχα.

Το 1951, ο Ι. Τραυλός ερεύνησε την περιοχή νοτιοανατολικά του μνημείου, όπου και ανακαλύφθηκε μια μικρή παλαιοχριστιανική βασιλική του 6^ου αιώνα. Το 1897, υπό την επίβλεψη του Σωτηριάδη, έφορου Ακρόπολης, διεξάγονται οι πρώτες εργασίες για την προστασία και την προώθηση του μνημείου. Μετά από μια μακρά παύση, εργασίες μικρής κλίμακας διεξάγονται τη δεκαετία του 1960. Στα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης, υπό την πίεση της επικείμενης κατάρρευσης του αναλήμματος της ανατολικής παρόδου, το Υπουργείο Πολιτισμού σύστησε επιστημονική επιτροπή, η οποία ανέθεσε την μελέτη του μνημείου στον W. Wurster. Μετά το 1980, εργασίες στο μνημείο διεξάχθηκαν κάτω από την επίβλεψη του Μ. Κορρέ, ο οποίος συνέχισε τις εργασίες του W. Wurster, όπως και παρεμβάσεις και περαιτέρω έρευνες. Το 1984 ιδρύθηκε η Επιτροπή Συντηρήσεως του Θεάτρου του Διονύσου, η οποία συνέχισε τις εργασίες συντήρησης και την έρευνα  σε διάφορα σημεία του μνημείου.

Η πλειονότητα των δημοσιευμάτων για το Θέατρο του Διονύσου πραγματεύεται κυρίως θέματα γραφικής αναπαράστασης των φάσεών του και διατυπώνει επιμέρους απόψεις χρονολόγησής τους· οι φάσεις αυτές υποδηλώνουν σημαντικές αλλαγές στο Θέατρο ως Χώρο και Τέχνη και προσελκύουν ένα ευρύτερο επιστημονικό και ιστορικό ενδιαφέρον.

To Θέατρο του Διονύσου περιλαμβάνεται στον κατάλογο των μνημείων που δεν παραχωρούνται για καλλιτεχνικές εκδηλώσεις και αποτελεί επισκέψιμο αρχαιολογικό χώρο. Πλήθος πρακτικών παραμέτρων που σχετίζονται με την οργάνωση και παρουσίαση μιας παράστασης, το ευπαθές δομικό υλικό των εδωλίων και η ιδιαίτερη ιστορική και καλλιτεχνική αξία του ως κοιτίδας του Αρχαίου Δράματος δεν επιτρέπουν την χρήση του ως χώρου φιλοξενίας σύγχρονων παραστάσεων.

Από την πρώτη δεκαετία του 20ου αι. υπάρχει πληθώρα καλλιτεχνικών φωτογραφήσεων στο Διονυσιακό Θέατρο, ενώ η ορχήστρα του χρησιμοποιήθηκε ως χώρος για πρόβες των παραστάσεων των Δελφικών εορτών κατά το 1927 και 1930. Μεταπολεμικά, σημαντικό ρόλο για την μη χρησιμοποίησή του Διονυσιακού Θεάτρου έπαιξαν οι πρακτικές παράμετροι που σχετίζονται με την ασφάλεια του κοινού, την οργάνωση και παρουσίαση μιας παράστασης, το ευπαθές δομικό υλικό των εδωλίων και κυρίως η ιδιαίτερη ιστορική και καλλιτεχνική αξία του ως κοιτίδας του Αρχαίου Δράματος. Οι πιέσεις για φιλοξενία παραστάσεων στην περιοχή της Ακροπόλεως  εκτονώθηκαν μεταπολεμικά στο μερικώς ανακατασκευασθέν Ωδείο του Ηρώδου του Αττικού. Επιπροσθέτως, μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1960, στην ανατολική πλευρά του σημερινού αρχαιολογικού χώρου, επί του Ωδείου του Περικλέους, υπήρχαν ακόμη πολυάριθμα νεώτερα κτήρια, συνιστώντας μια γειτονιά, που δυσχέραινε την εύκολη πρόσβαση στο Θέατρο. Τον Δεκέμβριο του  1966 είχε υπάρξει εξαγγελία από το Εθνικό Θέατρο για την παρουσίαση του έργου «Αγαμέμνων» του Αισχύλου στο Θέατρο του Διονύσου, ως εναρκτήριας παράστασης του Φεστιβάλ Αθηνών του επόμενου έτους· μεσολαβούσης της επιβολής δικτατορίας, η παράσταση τελικά δεν εδόθη.

Γραπτές πηγές

Το Θέατρο του Διονύσου, τα περικλειόμενα σε αυτό καθώς και τα γειτονικά μνημεία αναφέρονται από τον Παυσανία (Ι 21-22). Το θέατρο ή τμήματά του επίσης μνημονεύονται έμμεσα ή άμεσα σε πολλά σημεία της αρχαίας γραμματείας.

Πρόσληψη

Καθώς το Θέατρο του Διονύσου ήταν για αιώνες θαμμένο κάτω από επιχώσεις και η θέση του αγνοείτο, είχε παγιωθεί μία σειρά παρερμηνειών του Παυσανία για τα μνημεία της περιοχής. Ως θέατρο του Διονύσου θεωρείτο το Ωδείο του Ηρώδου του Αττικού στην δυτική πλευρά της νότιας κλιτύος της Ακρόπολης. Υπήρχε επίσης και η θεώρηση του χώρου του θεάτρου ως της θέσης που καταλάμβανε στην αρχαιότητα το Ωδείο του Περικλέους. Στον R. Chandler, που επισκέφθηκε την Αθήνα το 1765, οφείλεται η πρώτη ορθή ταύτιση του μεγάλου χώρου κάτω από το χορηγικό μνημείο του Θρασύλλου με το Θέατρο του Διονύσου∙ορθή ήταν και η ταύτιση του χώρου ανάπτυξης του θεάτρου και από τον Abbas Barthélemy λίγο αργότερα. Ο Βρετανός στρατιωτικός και συλλέκτης νομισμάτων W. M. Leake, με οδηγό τον  Παυσανία και τη βοήθεια ενός νομίσματος του 2ου αι. μ.Χ., που απεικόνιζε τη Νότια Κλιτύ της Ακροπόλεως, προσδιόρισε οριστικά, με έντυπη αναφορά, τη θέση του Διονυσιακού Θεάτρου κάτω από τις σπηλαιώδεις κοιλότητες της Κατατομής, σε συνέχεια προηγoύμενων ερευνών της ομάδας των καλλιτεχνών του λόρδου Έλγιν.

Εφορεία Αρχαιοτήτων της Πόλεως των Αθηνών, Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού

Εφορεία Αρχαιοτήτων της Πόλεως των Αθηνών, Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού

37.970383°

23.72773°’

91,8 μ.