Το αρχαίο θέατρο Γιτάνων ίσως ήταν το καλύτερα κρυμμένο μυστικό στην Ήπειρο. Ένα θέατρο, έξω από τα τείχη της ομώνυμης αρχαίας πόλης και δίπλα στον ποταμό Καλαμά, στο οποίο κάποτε, εκτός από θεατρικές παραστάσεις, γίνονταν και πολιτικές συγκεντρώσεις του Κοινού των Θεσπρωτών και των Ηπειρωτών.
Τα Γίτανα πια δεν είναι ούτε «μυστικά» ούτε άγνωστα. Οι αρχαιολογικές υπηρεσίες κατάφεραν να βγάλουν την αρχαία αυτή θεσπρωτική πόλη από την αφάνεια και να την επαναφέρουν στον ρου της ιστορίας και του πολιτισμού. Μια πόλη που τον 20ο αιώνα έδινε περισσότερο την εικόνα ενός βοσκότοπου παρά ενός μνημειακού χώρου.
Δεν είναι τυχαίο ότι αν και η κήρυξη του αρχαιολογικού χώρου έγινε το 1961, τα Γίτανα παραχωρήθηκαν στο υπουργείο Πολιτισμού από το τότε υπουργείο Γεωργίας μόλις το 1984. Η πρώτη συστηματική ανασκαφική έρευνα ξεκίνησε στα μέσα της δεκαετίας του ’90 από επί σειρά ετών διευθύντρια της τοπικής Εφορείας Αρχαιοτήτων, αρχαιολόγο Καλλιόπη Πρέκα-Αλεξανδρή.
Από το 2009, ο αρχαιολογικός χώρος είναι επισκέψιμος. Το πιο σημαντικό οικοδόμημα των Γιτάνων, το αρχαίο θέατρο, έχει αναστηλωθεί σε μεγάλο μέρος του και είναι λειτουργικό –στο πνεύμα της επανάχρησης των μνημείων αυτών. Μέσα στο καλοκαίρι θα γίνει η πρώτη επίσημη επανάχρηση του θεάτρου με τη θεατρική παράσταση «Αχιλλεύς» στο πλαίσιο των εκδηλώσεων του υπουργείου Πολιτισμού «Όλη η Ελλάδα ένας πολιτισμός» (σ.σ. είχε γίνει και πέρσι μια παράσταση από την Περιφερειακή Ένωση Δήμων Ηπείρου).
Όλα αυτά έγιναν εφικτά χάρη στην ένταξη του θεάτρου αυτού στο πρόγραμμα ολοκληρωμένης χωρικής επένδυσης «Πολιτιστική διαδρομή για τα αρχαία θέατρα της Ηπείρου», που υλοποιείται από την Περιφέρεια Ηπείρου με την αρωγή του σωματείου «Διάζωμα» και τη συνεργασία του υπουργείου Πολιτισμού.
Η αναστήλωση του θεάτρου των Γιτάνων χρηματοδοτήθηκε από το επιχειρησιακό πρόγραμμα «Ήπειρος 2014-2020» και υλοποιήθηκε από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Θεσπρωτίας με αυτεπιστασία και εξειδικευμένο προσωπικό. Είναι δε το μόνο από τα πέντε θέατρα της πολιτιστικής διαδρομής που έχει ολοκληρωθεί –βάσει των όσων προβλέπονταν στην παρούσα αναστηλωτική φάση. Κάτι που αναγνώρισε και ο πρόεδρος του σωματείου «Διάζωμα» Σταύρος Μπένος.
Ο κ. Μπένος απέδωσε τα εύσημα στην Εφορεία Αρχαιοτήτων Θεσπρωτίας κατά τη διαδικτυακή εκδήλωση του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών και του «Διαζώματος» στην οποία έγινε η παρουσίαση του έργου στο αρχαίο θέατρο των Γιτάνων από τον προϊστάμενο της Εφορείας Ιωάννη Χουλιαρά και την προϊσταμένη του Τμήματος Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και επικεφαλής της ομάδας επίβλεψης του έργου Γεωργία Πλιάκου.
Το θέατρο των Γιτάνων οικοδομήθηκε τον 3ο αι. π.Χ. σε βραχώδη πλαγιά και με θέα το ποτάμι. Το κοίλο χωρίζεται με διάζωμα σε δύο οριζόντια τμήματα. Οκτώ κλίμακες το διαιρούν ακτινωτά σε επτά κερκίδες. Υπολογίζεται ότι είχε χωρητικότητα περίπου 4000 θεατών. Η ορχήστρα έχει κυκλική χάραξη και το σκηνικό οικοδόμημα έφερε στην πρόσοψη προσκήνιο με δωρικούς ημικίονες.
Μέσω του επιχειρησιακού προγράμματος «Ήπειρος 2014-2020», προβλέφθηκε η αποκατάσταση των τριών κεντρικών κερκίδων μόνο στο κατώτερο τμήμα του κοίλου. Από το 2016 έως το 2019, η ομάδα έργου* κατάφερε να φέρει εις πέρας την αποστολή. Μια αποστολή που δεν ήταν εύκολη λόγω των πολλών δομικών προβλημάτων του θεάτρου.
«Η εργασία ήταν λεπτομερής και επίπονη. Όσα αρχιτεκτονικά μέλη είχαν υποστεί διαμπερείς θραύσεις, εδώλια-υποπόδια και βαθμίδες, αποσπάστηκαν από τη θέση τους προκειμένου να συντηρηθούν στον εργοταξιακό οικίσκο αφού είχε προηγηθεί η σχεδιαστική και φωτογραφική τους αποτύπωση» ανέφερε η κα Πλιάκου στη διαδικτυακή εκδήλωση. Μετά τη συντήρηση των αρχιτεκτονικών μελών, αυτά τοποθετήθηκαν διαδοχικά και ανά κερκίδα.
Την αποκατάσταση των τριών κεντρικών κερκίδων ολοκλήρωσε η τοποθέτηση πέντε εδωλίων και τεσσάρων βαθμίδων από νέο λίθο, σε σημεία όπου τα αρχαία μέλη είχαν απωλεσθεί. Το νέο υλικό εξασφαλίστηκε από γειτονικά λατομεία, που διαθέτουν ασβεστόλιθο όμοιας ορυκτολογικής σύστασης με τον αρχαίο λίθο του θεάτρου.
Οι τρεις κερκίδες που είναι αναστηλωμένες, διαθέτουν περίπου 200 εδώλια. Κάτι που σημαίνει ότι μπορούν να παραβρεθούν γύρω στους 450 θεατές.
Πέραν της επανάχρησης, τα εδώλια έχουν μια ιδιαιτερότητα που προσδίδουν στο αρχαίο αυτό θέατρο μια μοναδικότητα. Είναι κατάγραφα με απελεθερωτικές πράξεις, οι οποίες εμπλουτίζουν την Ηπειρωτική ονοματολογία του 3ου και 2ου αι. π.Χ. Πιο συγκεκριμένα, τα εδώλια στην εμπρόσθια πλευρά τους φέρουν εγχάρακτες επιγραφές με ονόματα, όπως Αλέξανδρος, Παυσανίας, Νικόστρατος, Μενέδαμος, Φαλακρίων αλλά και τα γυναικεία Δαξομένα, Ματερίνα και Φιλίστα, που δηλώνουν πράξεις απελευθέρωσης δούλων από τους κυρίους τους. Τα ονόματα των κυρίων-ιδιοκτητών είναι γραμμένα στην ονομαστική, ενώ των δούλων σε αιτιατική πτώση, όπως ανέφερε η κα Πλιάκου.
Με την ολοκλήρωση των αναστηλωτικών εργασιών στο θέατρο, η Εφορεία Αρχαιοτήτων Θεσπρωτίας πήρε το πράσινο φως για να συνεχίσει άλλες παρεμβάσεις, και συγκεκριμένα τη στερέωση τμήματος του τείχους της πόλης που βρίσκεται ακριβώς πάνω από το θέατρο και την κατάλληλη διαμόρφωση της εισόδου του αρχαιολογικού χώρου για την πρόσβαση των ατόμων με αναπηρία.
Τα Γίτανα δεν είναι πια ένας άγνωστος, στους περισσότερους, αρχαιολογικός χώρος.
Και για την ιστορία: η αρχαία πόλη των Γιτάνων είχε συνδεθεί με τα ερείπιά της ήδη από τους ξένους περιηγητές του 19ου αι. Leake, Pouqueville και Holland, με βάση τις μαρτυρίες των αρχαίων ιστορικών, όπως υπενθύμισε ο κ. Χουλιαράς. Ο κ. Χουλιαράς θύμισε και κάτι άλλο: Ότι για πολλές δεκαετίες η πόλη ήταν γνωστή στην έρευνα ως Γιτάνη ή Τιτάνη. Πήλινα σφραγίσματα που βρέθηκαν όμως στον αρχαιολογικό χώρο αποκαλύπτουν πέραν πάσης αμφισβήτησης την ορθή ανάγνωση του ονόματος: Γίτανα.
*Την ομάδα επίβλεψης του έργου στο αρχαίο θέατρο Γιτάνων αποτέλεσαν οι αρχαιολόγοι Γεωργία Πλιάκου και Βασιλική Λάμπρου και ο πολιτικός μηχανικός Φώτης Βάσσης.
Αεροφωτογραφία του θεάτρου Γιτάνων
Ενεπίγραφο αρχιτεκτονικό μέλος του θεάτρου