Μέρμηγκα Καρολίνα: Tabula Rasa

Η Αννα Παλαιολογίνα Καντακουζηνή ήταν ο πιο έξυπνος άνθρωπος του Δεσποτάτου της Ηπείρου, αυτό το έλεγαν όλοι. Ηξερε πολύ καλά τι έκανε όταν άλλαξε τα αρχικά σχέδια μιας μικρής εκκλησίας που είχε θεμελιωθεί το 1285 στην Άρτα: ήθελε έναν ναό ψηλό και μεγαλοπρεπή για ν’ αντανακλά την αίγλη μιας πρωτεύουσας και την παντοδυναμία μιας πίστης. Έτσι φτιάχτηκε η Παναγία η Παρηγορήτισσα, με τον τρούλο που μοιάζει να υπερίπταται και να αιωρείται στηριγμένος αποκλειστικά στη δύναμη αυτής της πίστης. Ήξερε η Παλαιολογίνα τις μυστικές εξισώσεις που συνδέουν όσα μας στηρίζουν, μας απογειώνουν, μας προσγειώνουν, μας παρηγορούν.

Είναι περίεργο να τρέχεις μακριά από την καταστροφή. Ανεβαίνοντας την Ηπειρο με τα κινητά να κουδουνίζουν και τα αλέρτ να επιμένουν, στην αρχή νομίζεις πως κρύβεσαι, δειλά, από τη φρικτή πραγματικότητα. Δεν είναι όμως έτσι ακριβώς: διασχίζοντας τοπία μαγευτικής ομορφιάς μπαίνεις σ’ ένα άλλο σύμπαν, υπαρκτό επίσης – απίστευτα υπαρκτό. Τόση ομορφιά, τόσο αληθινή. Γη, δέντρα, ποτάμια, φως, ζώα, θάλασσα, καλλιέργειες, όλα αληθινά έργα ανθρώπων και φύσης. Εργα: το Σωματείο Διάζωμα που ιδρύθηκε με την πρωτοβουλία του Σταύρου Μπένου (το βιογραφικό του είναι τόσο πλούσιο, που για όποιον δεν τον γνωρίζει αξίζει να το ψάξει) «για την ανάδειξη και προστασία μιας ξεχωριστής κατηγορίας μνημείων, των αρχαίων χώρων θέασης και ακρόασης», κάνει ακριβώς αυτό. Γεωφυσικές έρευνες, απαλλοτριώσεις, ανασκαφές, μελέτες και εργασίες αποκατάστασης, συντήρηση. Σε αγαστή συνεργασία (ποιος θα το πίστευε!) με αρχαιολόγους, αναστηλωτές, συντηρητές και δημάρχους, περιφερειάρχες, πανεπιστήμια, πολιτιστικούς φορείς. Εργο.

Καθισμένοι στις κερκίδες των αρχαίων θεάτρων στα Γίτανα, στη Δωδώνη, Νικόπολη, Κασσώπη, Αμβρακία, με την ανάσα κομμένη από την αδιανόητη ομορφιά των γύρω τοπίων (αδιανόητη: δεν χρησιμοποιώ τη λέξη πρόχειρα. Γιατί ο νους μας έχει σχεδόν ερημώσει από τη μνήμη μιας τέτοιας ομορφιάς) ακούγαμε ανθρώπους παθιασμένους να μας λένε πώς το παρελθόν βρίσκεται εδώ να μας βοηθήσει – και να μας σώσει. «Πνευματική Μόχλευση» το αποκαλεί ο Μπένος. Η αειφορία των αρχαίων μνημείων είναι, εξηγεί, τριπλή: οικονομική, κοινωνική (η «θεσμική τους βιωσιμότητα», η απαραίτητη δηλαδή αναγνώρισή τους από τους ίδιους τους πολίτες) και δημιουργική. Μέσα από τα μνημεία μας το παρελθόν, ο τέταρτος τροχός του οχήματος με το οποίο διαπερνούμε τον επίγειο βίο μας από τη γέννηση μέχρι τον θάνατο (διαλέξτε εσείς ποιοι είναι οι άλλοι τρεις) αναπνέει· γίνεται και πάλι δικό μας και μέσα του αναγνωρίζουμε τον εαυτό μας.

Ο,τι κι αν κάνουμε, είτε το αγνοούμε είτε όχι, το παρελθόν είναι πάντα εκεί. «Κοιτάξτε κάτω από τα πόδια σας» μας είπε στα Γίτανα η αρχαιολόγος δρ. Γεωργία Πλιάκου. Κοιτάξαμε: σχεδόν κάθε κερκίδα φέρει μια επιγραφή. Πρόκειται για το όνομα κάποιου που απελευθερώνει, και δίπλα το όνομα εκείνου που απελευθερώνεται. Και πρόκειται, συχνά, για γυναίκες. «Φίλιστα Μελίσσαν»: η κυρά απελευθέρωσε τη δούλα. «Μα πώς υπάρχει ακόμα; Επειδή τόσους αιώνες τώρα, το θέατρο αυτό κάνει έρωτα με τη φύση» χαμογέλασε ο Μπένος· και καθώς έδυε ο ήλιος στο μέχρι πρόσφατα βυθισμένο, σχεδόν αόρατο θέατρο της Κασσώπης η αίσθηση μιας αδιάρρηκτης ένωσης φύσης και ανθρώπου στην πιο γλυκιά της ώρα δεν έμοιαζε καθόλου με ρομαντική επινόηση. «Τα μνημεία είναι και γεωλογία», τόνισε ο πολιτικός μηχανικός δρ. Γιώργος Ντουνιάς, προσθέτοντας σοβαρά: «Αν κάνουμε όλοι λίγη ησυχία, θα ακούσουμε τους βράχους ν’ αναπνέουν. Οι βράχοι είναι ζωντανοί…».

Η φύση δεν εκδικείται, μόνον οι άνθρωποι το κάνουν αυτό. Αλλά παρηγορεί. Ακόμα και με τη φθορά της. Δεν θα ξεχάσω ποτέ πώς στο θέατρο των Γιτάνων και ενώ μιλούσε η κυρία Πλιάκου, ξαφνικά σταμάτησε. Έπεσε μια περίεργη σιωπή και μετά με φωνή αλλοιωμένη μας ρώτησε: «Το ακούσατε;». Ναι, κάποιοι είχαμε πιάσει εκείνον τον ήχο μέσα από το αεράκι που φυσούσε γύρω από τις πανάρχαιες πέτρες: ένα ξερό τσακ. Ένα ακόμα πλατάνι μόλις είχε πέσει στο χώμα, τσακισμένο από την ασθένεια που αφανίζει όλα τα πλατάνια. Σημαίνοντας τη ζωή και το τέλος της, όπως όλα όσα βρίσκονται γύρω μας, όπως όλα όσα μνημονεύουν τα μνημεία. Ζωή, θάνατος, μνήμη που πρέπει να περισώζεται. Σαν συνεκτικός ιστός, σαν περιουσία, σαν παρηγοριά.

Μέρμηγκα Καρολίνα