Η ομιλία της κας Ειρήνης Γρατσία, συντονίστριας της Monumenta, στην ημερίδα με θέμα: “Η ώρα των πολιτών για την ανάδειξη του αρχαίου θεάτρου του Αμφιαρείου”

Μια φορά κι έναν καιρό, πριν ακριβώς από δέκα χρόνια, μια αρχαιολόγος, η Ειρήνη, πέρασε έξω από το Αμφιάρειο. Η ματιά της έπεσε στις πέτρες που ακτινοβολούσαν το φως του ήλιου. Σάστισε από την ομορφιά του τοπίου. Μέσα στα δέντρα ξεπρόβαλε ένα αρχαίο ιερό. Από εκείνη την ημέρα επισκεπτόταν καθημερινά τον χώρο γιατί έβαλε στόχο να γράψει μια ιστορία γι’ αυτόν. Εκεί γνώρισε τη Φωτεινή και τον Γιώργο, που αγαπούσαν πολύ το μνημείο και αποφάσισαν όλοι μαζί κάτι να κάνουν, να πράξουν. Είχε μεγάλη ανάγκη από προστασία και ανάδειξη για να μπορέσουν όλοι να το επισκέπτονται και να απολαμβάνουν την ομορφιά του. Τα χρόνια πέρναγαν και η κουβέντα όλο και μεγάλωνε. Μια ιδέα κατέβηκε, να πάνε να συναντήσουν τον κύριο Σταύρο που μπορούσε να τους βοηθήσει να ξεκινήσουν από κάπου και αυτό ήταν το θέατρο. Άνοιξαν έναν κουμπαρά και όποιος μπορούσε έβαζε χρήματα σε αυτόν για να γίνει η μελέτη για το θέατρο, για να μπορέσουν να βοηθήσουν τους αρχαιολόγους πού ήταν οι υπεύθυνοι για το Αμφιάρειο. Άρχισαν να κάνουν και περιηγήσεις σε αυτόν καλώντας τους κατοίκους του Καλάμου, του Ωρωπού του Μαρκόπουλου αλλά και της Αθήνας να τον επισκεφθούν, να τον κάνουν κομμάτι της καθημερινής τους ζωής. Μια νύχτα μάλιστα με πανσέληνο άνοιξε, με πρωτοβουλία του Άρη του αρχαιολόγου, του δημάρχου και πλημμύρισε από κόσμο. Μεγάλη συζήτηση άρχισε να γίνεται για το Αμφιάρειο. Ο δήμαρχος, οι σύμβουλοι, οι πολίτες μίλαγαν και σκέπτονταν αυτό. Οργάνωσαν μάλιστα και ημερίδα μια κρύα μέρα του Νοέμβρη για να οργανώσουν, να οργανωθούν και να γίνει το παραμύθι πραγματικότητα.

Κάπως έτσι ξεκίνησε η ιστορία που έχει τίτλο «Η πρωτοβουλία των πολιτών για την προστασία του αρχαίου θεάτρου του Αμφιαρείου», όπως πολύ συχνά ξεκινά η προσπάθεια για τη διάσωση ενός μνημείου, ειδικά τα τελευταία χρόνια. Δύο τρεις πολίτες, αναλαμβάνουν πρωτοβουλία και σιγά σιγά συμπράττουν μαζί τους πολλοί ή ενεργοποιούνται παράλληλα και άλλοι, με κοινό σκοπό.

Η πρωτοβουλία στην περίπτωση του Αμφιαρείου ξεκίνησε από τον Γιώργο Νικολάου, τη Φωτεινή Φωτεινού και τη συντάκτρια του κειμένου που είχε την ευκαιρία να τους γνωρίσει όταν έκανε τη διπλωματική της εργασία για το Αμφιάρειο, πριν από δέκα χρόνια. Μέσα σε αυτά τα δέκα χρόνια δεν πραγματοποιήθηκαν εργασίες από τον αρμόδιο φορέα προστασίας το Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού, που να αναιρούν τη συνεχή και σταθερή φθορά των αρχιτεκτονικών καταλοίπων του ιερού λόγω φυσικών κυρίως παραγόντων, όπως είναι η βροχή, ο αέρας, οι περιβαλλοντικές δηλαδή συνθήκες. Οι φθορές αυτές συνίστανται σε αποσπάσεις κομματιών, ρωγμές, διάβρωση, αποθέσεις βιολογικών κρουστών, ρηγματώσεις και αποκολλήσεις τμημάτων λίθων. Οι τελευταίες αποτέλεσμα και της ανάβασης των επισκεπτών πάνω στα κατάλοιπα. Όλα αυτά έκαναν επιτακτική την ανάγκη ενεργοποίησης του αρμόδιου φορέα αλλά και των πολιτών που, όπως αναφέρει χαρακτηριστικά το άρθρο 24 του Συντάγματος, ο μεν πρώτος, το Υπουργείο δηλαδή, έχει υποχρέωση να προστατέψει το πολιτιστικό και φυσικό περιβάλλον, ενώ ο πολίτης έχει δικαίωμα να το προστατέψει.

Την πρωτοβουλία των τριών αυτών ανθρώπων ήρθε να στηρίξει η Αστική Μη Κερδοσκοπική Εταιρεία για την προστασία της φυσικής και της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς Ελλάδας και Κύπρου MOnuMENTA (www.monumenta.org), που δημιουργήθηκε το 2006 από αρχαιολόγους, αρχιτέκτονες, περιβαλλοντολόγους, ανάμεσά τους και η συγγραφέας του κειμένου, τμήμα και αυτή της Κοινωνίας των Πολιτών. Η MOnuMENTA έχει ως στόχο την προστασία και την ορθή διαχείριση του φυσικού και δομημένου περιβάλλοντος και έχει συμπεριλάβει στη δράση της το πρόγραμμα «Τοπικές Κοινωνίες & Μνημεία», το οποίο ερευνά τη σχέση των πολιτών με τα μνημεία και προχωρά σε δράσεις που ενημερώνουν, ευαισθητοποιούν τους πολίτες σε θέματα προστασίας. Στο πλαίσιο αυτό ανέπτυξε δράση και για το Αμφιάρειο.

Η MOnuMENTA και οι προαναφερθέντες πολίτες, κάτοικοι και παραθεριστές του Καλάμου, πιστεύοντας ότι μόνο μέσα από τη συνεργασία επιτυγχάνεται η προστασία απευθύνθηκαν στο Διάζωμα, το Μη Κερδοσκοπικό Σωματείο που δημιουργήθηκε το 2008 με σκοπό την προστασία και την ανάδειξη των αρχαίων χώρων θέασης και ακρόασης. Με τη συνεργασία του προέδρου του, κ. Σταύρου Μπένου, ανοίχθηκε ένας κουμπαράς όπου κάτοικοι και φίλοι της περιοχής μπορούν να συνεισφέρουν ανάλογα με τις δυνατότητές τους για να συνταχθεί η μελέτη αναστήλωσης του θεάτρου του Ιερού του Αμφιαράου, βασικό βήμα για την αναστήλωση του μοναδικού αυτού μνημείου και καθοριστική βοήθεια για να επιτευχθεί το αναστηλωτικό έργο που θα πραγματοποιήσει η αρμόδια Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων. Η ανταπόκριση των κατοίκων και παραθεριστών της περιοχής είναι σημαντική και ενδεικτική του ενδιαφέροντος των κατοίκων για τα μνημεία που τους περιβάλλουν. 1060 ευρώ έχουν συγκεντρωθεί με τη συνεισφορά 47 πολιτών και τεσσάρων φορέων, μεταξύ των οποίων και του Διαζώματος.

Το ερώτημα που εύλογα θα έθετε κανείς ακούγοντας για την παραπάνω δράση είναι γιατί επιλέχθηκε το θέατρο και όχι κάποιο άλλο μνημείο του αρχαιολογικού χώρου, αφού και τα υπόλοιπα χρήζουν συντήρησης και αναστήλωσης. Παρατηρώντας τις δράσεις πολιτών για την ανάδειξη αρχαιολογικών χώρων διαπιστώνουμε ότι συχνά το ενδιαφέρον ξεκινά ή περιορίζεται στο αρχαίο θέατρο του αρχαιολογικού χώρου[i]. Το ενδιαφέρον αυτό οφείλεται στην επιθυμία το θέατρο να ξαναζωντανέψει, να ξαναποκτήσει την αρχική του χρήση, να φιλοξενεί δηλαδή παραστάσεις. Κάτι ανάλογο συνέβη και στην περίπτωση του θεάτρου του Αμφιαρείου. Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις κατοίκων του Καλάμου που εξέφρασαν την επιθυμία να γίνει μια εκδήλωση, μουσική ή θεατρική, στο θέατρο. Σύμφωνα με προφορικές μαρτυρίες πάντως το θέατρο φιλοξένησε η δεκαετία του 1950 μουσικές συναυλίες, ενώ τη δεκαετία του 1960 παίχτηκε έργο του Μολιέρου. Η τελευταία εκδήλωση (μουσική συναυλία) οργανώθηκε το 1986[ii].

Στο σημείο αυτό πρέπει να επισημανθεί ότι τόσο η MOnuMENTA όσο και το Διάζωμα εξήγησαν στους ενδιαφερόμενους πολίτες ότι το θέατρο χρήζει προστασίας, άμεσης σύνταξης της μελέτης και της εφαρμογής αυτής μέσα από ένα αναστηλωτικό έργο υψηλής ποιότητας. Δεν είναι σε θέση να φιλοξενήσει καμία εκδήλωση, η οποία μόνο την επιδείνωση της κακής διατήρησής του θα μπορούσε να επιφέρει. Το θέμα της επανάχρησης των θεάτρων είναι ένα μεγάλο ζήτημα με το οποίο δεν ασχολείται το παρόν κείμενο.

Στην επιλογή του θεάτρου ως αντικειμένου δράσης των πολιτών έπαιξε σημαντικό ρόλο η ύπαρξη και η δράση του Διαζώματος, που μπορούσε να καθοδηγήσει και να κατευθύνει τις ενέργειες για την προστασία και ανάδειξη ενός μνημείου.

Πέρα από την παραπάνω δράση, της συγκέντρωσης χρημάτων που είναι σε εξέλιξη, η MOnuMENTA διοργάνωσε με τους τοπικούς συλλόγους Καλάμου και Αγίας Βαρβάρας δύο περιηγήσεις στον αρχαιολογικό χώρο, τον Ιούλιο και τον Αύγουστο του 2011, στις οποίες υπήρξε μεγάλη συμμετοχή κατοίκων, παραθεριστών αλλά και πολλών Αθηναίων. Η συμμετοχή των συλλόγων που αντιπροσωπεύουν άμεσα την τοπική κοινωνία είναι καθοριστική για την εξέλιξη της προσπάθειας που πέρα από τη διάσωση του θεάτρου αποσκοπεί να ενεργοποιήσει το ενδιαφέρον των κατοίκων για τον αρχαιολογικό χώρο της περιοχής τους, να τον κάνει αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινής τους ζωής. Απώτερος στόχος είναι το ενδιαφέρον των πολιτών να ενεργοποιήσει το ενδιαφέρον της Πολιτείας για το σημαντικό αυτό ιερό της Αττικής. Τα αναστηλωτικά έργα που ξεκίνησαν και η προοπτική της προστασίας των ενεπίγραφων βάθρων από τη Β΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων είναι ένα καθοριστικό βήμα για την προστασία του.

Η δράση για τη διάσωση του θεάτρου αποτελεί σημαντικό στοιχείο για την ενεργοποίηση των πολιτών, του αρμόδιου φορέα, γιατί έτσι υπάρχει ένας αντικειμενικός σκοπός με αρχή μέση και τέλος. Ωστόσο για τη MOnuMENTA που αγωνίζεται για την ορθή διαχείριση του μνημειακού πλούτου, η προστασία του Αμφιαρείου οφείλει να είναι αντικείμενο μιας συνολικής πρότασης διαχείρισης.

Το μέλλον της δράσης που αποσκοπεί στη σύνταξη της μελέτης αναστήλωσης του θεάτρου εξαρτάται από τη συγκέντρωση και την εξασφάλιση της χρηματοδότησής της και οι πολίτες που την ανέλαβαν είτε είναι φυσικά πρόσωπα είτε είναι μη κερδοσκοπικά σωματεία, σύλλογοι, εταιρείες θα τη συνεχίσουν. Η ευρύτερη δράση της ενεργοποίησης των πολιτών για το Αμφιάρειο θα συνεχιστεί από τη MOnuMENTA, προσπαθώντας για τη συνεργασία τόσο της τοπικής αυτοδιοίκησης όσο και των πολιτών του Δήμου Ωρωπού.

Πριν τελειώσω την ομιλία θα ήθελα να παρουσιάσω τα αποτελέσματα μιας μικρής έρευνας που διενεργήθηκε από τη γράφουσα το καλοκαίρι του 2011 στο πλαίσιο της ενημέρωσης των κατοίκων και παραθεριστών για τις περιηγήσεις στον αρχαιολογικό χώρο. Τα αποτελέσματα αυτής δείχνουν πόσο μεγάλη είναι η προσπάθεια που πρέπει να καταβληθεί για να αλλάξει η σχέση που έχουν οι πολίτες με το Αμφιάρειο αλλά και οι αρμόδιοι φορείς προστασίας με τους πολίτες.

41 άτομα απάντησαν σε ένα μικρό ερωτηματολόγιο το οποίο έθετε τα εξής ερωτήματα:

Α) Έχετε επισκεφθεί το Αμφιάρειο;

Β)Αν ναι, πώς το επισκεφθήκατε, με ποια αφορμή;

Γ) Αν έχετε ξεναγηθεί ποτέ;

Δ)Σε ποιον είναι αφιερωμένο το ιερό;

Απάντησαν 10 μόνιμοι κάτοικοι του Καλάμου, 20 μόνιμοι παραθεριστές, 8 επισκέπτες παραθεριστές και 3 που εργάζονται στον Κάλαμο, αλλά κατοικούν αλλού. Από τους 41 ερωτηθέντες 14 μόνο είχαν επισκεφθεί τον χώρο, 8 από τους οποίους είναι μόνιμοι κάτοικοι, 5 παραθεριστές και ένας εργαζόμενος. Δηλαδή το 34% των ερωτηθέντων. 17 γνώριζαν ότι είναι αρχαιολογικός χώρος και μόνο 8 ότι είναι αφιερωμένος στον Αμφιάραο. Ευτυχώς μόνο δύο από τους κατοίκους δεν είχαν επισκεφθεί το ιερό. Ωστόσο οι περισσότεροι από τους κατοίκους που είχαν επισκεφθεί το Αμφιάρειο οφειλόταν σε σχολική επίσκεψη, πριν από αρκετά ή πολλά χρόνια. Δύο μόνο από τους 20 μόνιμους παραθεριστές τον είχαν επισκεφθεί και κανένας από τους επισκέπτες. Δύο μόνο είχαν ξεναγηθεί και δεν αναφέρομαι στην ξενάγηση που μπορεί να είχαν ως μαθητές.

Η μικρή έρευνα δείχνει ότι το Αμφιάρειο είναι ένας όχι ιδιαίτερα γνωστός χώρος για τους ανθρώπους που ζουν, παραθερίζουν και εργάζονται στις γύρω από αυτόν περιοχές. Εξάλλου έχει πάψει να είναι τουριστικός προορισμός εδώ και πολλά χρόνια. Η συμβολή του σχολείου στη γνωριμία με το αρχαίο ιερό είναι ευτυχώς σημαντική, η συμβολή όμως των αρμοδίων φορέων και περιλαμβάνω και την τοπική αυτοδιοίκηση είναι σχεδόν ανύπαρκτη. Είναι λοιπόν φυσικό να μην έχει αναπτυχθεί το ενδιαφέρον των πολιτών και κατ’ επέκταση να μην έχει επιτευχθεί η προστασία που θα έπρεπε. Γνωρίζουμε ότι τη δεκαετία του 1990 έγιναν εργασίες ανάδειξης, όχι όμως και προστασίας. Οι δεκαετίες 1950 και 1960 με τον εμπνευσμένο αρχαιολόγο Ιωάννη Παπαδημητρίου ήταν μια καλή περίοδος για τον χώρο[iii]. Οι πρωτοβουλίες ωστόσο προέρχονταν μέσα από την Αρχαιολογική Υπηρεσία και την Αρχαιολογική Εταιρεία. Ενώ στη δική μας εποχή βλέπουμε ότι ο πολίτης αναπτύσσει πρωτοβουλία και παίζει καθοριστικό ρόλο στην προστασία του χώρου. Οι διεθνείς συμβάσεις για την προστασία των μνημείων και του τοπίου θεωρούν πλέον καθοριστική τη συμβολή των πολιτών στην προστασία και την ανάδειξη των μνημείων και κατοχυρώνουν θεσμικά τις πρωτοβουλίες των πολιτών[iv].

Η προσπάθεια της MOnuMENTA, του Διαζώματος και των μεμονωμένων πολιτών δεν θα έχει εκείνο το αποτέλεσμα που πρέπει αν ο Δήμος δεν αγκαλιάσει το όλο εγχείρημα και δεν παροτρύνει την τοπική κοινωνία. Η σημερινή ημερίδα είναι μια καλή αρχή, η συνέχεια ωστόσο θα δείξει το αποτέλεσμα.

i. http://theatrosikionas.blogspot.com/2011/10/1.html
ii. Ε. Γρατσία, «Η διαχείριση του αρχαιολογικού χώρου του Αμφιαρείου Αττικής», Διπλωματική εργασία, Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΜΝΗΜΕΙΩΝ», Α’ Κατεύθυνση «Συντήρηση και αποκατάσταση ιστορικών κτηρίων και συνόλων», Ε.Μ.Π., Σχολή Αρχιτεκτόνων, Αθήνα 2003
iii. Βλ. σημ. 2.
iv. Δύο διεθνείς συμβάσεις που κυρώθηκαν από την ελληνική Βουλή και αναφέρονται ξεκάθαρα στη συμμετοχή των πολιτών στην προστασία είναι: α) Η σύμβαση της Γρανάδας που έγινε νόμος το 1992 (ν. 2039/1992) υποχρεώνει με το άρθρο 14 κάθε συμβαλλόμενο α) να καθιερώσει, στα διάφορα στάδια των διαδικασιών λήψης αποφάσεων, μηχανισμούς πληροφόρησης, συμβουλής και συνεργασίας ανάμεσα στο Κράτος, την Τοπική Αυτοδιοίκηση, τα πολιτιστικά ιδρύματα και σωματεία για το κοινό, β) να ενθαρρύνει την ανάπτυξη του θεσμού της χορηγίας και τη δημιουργία μη κερδοσκοπικών ενώσεων, που δρουν στον εν λόγω τομέα. Β) Η ευρωπαϊκή σύμβαση του τοπίου που υπογράφτηκε στη Φλωρεντία το 2000, έγινε νόμος του ελληνικού κράτους τον Φεβρουάριο του 2010 (ν. 3827/2010), και έχει σαν στόχο να προστατέψει, να αναδείξει και γενικά να διαχειριστεί το τοπίο. Κάθε χώρα που υπογράφει τη Σύμβαση οφείλει να εφαρμόζει πολιτικές τοπίων και να υιοθετεί συγκεκριμένα μέτρα, όπως είναι η καθιέρωση διαδικασιών. για τη συμμετοχή του κοινού και των τοπικών και περιφερειακών αρχών στην προστασία και τη διαχείριση των τοπίων.

Ειρήνη Γρατσία
Aρχαιολόγος, συντονίστρια MOnuMENTA